Κόλλυβα για τα Ψυχοσάββατα: Το έθιμο και τρεις συνταγές

Κανένας άλλος καρπός, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, δεν έχει συνδεθεί στενότερα με μερικές από τις σημαντικότερες θρησκευτικές τελετουργίες των Ελλήνων. Κυρίως με προσφορές. Το στάρι και γενικά οι δημητριακοί καρποί, βρασμένοι πάντα, ήταν από τα αρχαία χρόνια προσφορά στη γη και τους νεκρούς που βρίσκονται εντός της. Το στάρι είναι από τα βασικά γεννήματα της γης που η προσφορά του αφορά την προσπάθεια εξευμενισμού του δαίμονα της βλάστησης με την προσδοκία της μελλοντικής καλής σοδειάς. Είναι γνωστό και παγκόσμια μοναδικό, το έθιμο της Μεσοσπορίτισσας στις 21 Νοεμβρίου στην Ελευσίνα, με βράσιμο σταριού (μαζί με άλλα δημητριακά και όσπρια -«πολυσπόρια») και προσφορά τους κάποτε στη θεά Δήμητρα και σήμερα στην Παναγία.

Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, τα βρασμένα σπόρια σταριού, τα κόλλυβα, χωρίστηκαν σε δύο κατηγορίες: τα νεκρώσιμα, πένθιμα των κηδειών και μνημοσύνων που ετοίμαζε η οικογένεια για να προσφέρει στους συνπενθούντες, και των Ψυχοσάββατων του έτους –το Σάββατο πριν από την Κυριακή της Απόκρεω και το Σάββατο πριν από την Κυριακή της Πεντηκοστής – και στα πανηγυρικά, το «στάρι» ή «σπερνά» ή «πανηγύρι», που ανακατεύεται με γλυκά υλικά όπως σταφίδες, κουφετάκια, αμύγδαλα, και μυρωδικά όπως ο μαϊντανός και μοιράζονται στις γιορτές των αγίων. Ο ρόλος τους, σύμφωνα μες τον λαογράφο Δημήτρη Λουκάτο, είναι κοινωνικός, έχει όμως και μεταφυσική σημασία γιατί όπως και στην αρχαιότητα, πιστεύεται ότι κάτι χαίρονται και οι νεκροί από αυτά, με την ανακούφιση της ψυχής τους από τις ευχές των ζωντανών.

Κόλλυβα για τα «μικρά» Ψυχοσάββατα του Τριωδίου

Προσφορά του σταριού γίνεται στους νεκρούς, στα αγαπημένα πρόσωπα που δεν βρίσκονται πια εν ζωή και που οι πιστοί τα θυμούνται πιο έντονα σε περιόδους μεγάλης χαράς, αφού τότε τους λείπουν περισσότερο. Το διάστημα της Αποκριάς με τους ξέφρενους εορτασμούς της, οι πιστοί βάζουν ένα μικρό φρένο και, όπως περιγράφει ο Δημήτρης Λουκάτος, αφήνουν χρόνο για περισυλλογή, σαν μια υπενθύμιση και προφύλαξη από την «υπερβολή» και την «ύβρι», ίσως κι ένα στοργικό «αντιβασκάνιο» για να μην «ζηλεύουν» οι νεκροί. Έτσι, τις τρεις πρώτες εβδομάδες του Τριωδίου, τα λεγόμενα Ψυχοσάββατα, συνηθίζεται να βράζουν κόλλυβα, για τη μνήμη των νεκρών, γνωστών και αγνώστων.
Τα τρία αυτά Σάββατα του Τριωδίου πολλές γυναίκες βράζουν στάρι (ανέκαθεν γυναικεία υπόθεση η προσφορά σταριού) το πηγαίνουν στην εκκλησία μαζί με πρόσφορο (ψυχούδι) και ένα χαρτί (ψυχοχάρτι) με τα ονόματα των νεκρών αγαπημένων, για να τα διαβάσει ο παπάς και να διαβιβάσει στον Θεό και στους ίδιους τους νεκρούς την θύμηση που τους κρατούν οι ζωντανοί, τη σκέψη της απώλειάς τους. Ελπίζουν με αυτό τον τρόπο ότι οι ψυχές θα «ευφρανθούν» γιατί δεν ξεχάστηκαν.Γράφει ο Λουκάτος ότι σε τούτα τα μικρά Ψυχοσάββατα του Τριωδίου «τσ’ Αποκριάς και τση Τυρινής και των Αγιώ-Θεοδώρων», που είναι ακόμα χειμωνιάτικα, με τις βροχές και τα κρύα του τελειώματος του χειμώνα αλλά και της πρώιμης άνοιξης (αφού πέφτουν σχεδόν πάντα από τα μέσα Φλεβάρη και μέσα στον Μάρτη) και που τα πράσινα βλαστάρια έχουν μόλις ξεμυτίσει από τη γη, η θύμηση των νεκρών έχει διαφορετικό νόημα. Είναι σαν να προσπαθούμε να «ξυπνήσουμε» τους νεκρούς μας μαζί με το δειλό ξύπνημα της φύσης, να τους «ζεστάνουμε» με το να τους προσφέρουμε κόλλυβα.

Ένα από τα σημαντικότερα Ψυχοσάββατα είναι των Αγίων Θεοδώρων, το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής. Παλιότερα συνηθιζόταν την ημέρα αυτή να ετοιμάζεται από την εκκλησία ένας μεγάλος δίσκος με κόλλυβα για όσους πέθαναν χωρίς να αφήσουν απογόνους ή συγγενείς πίσω τους ή πέθαναν στην ξενιτιά ή σε πόλεμο. Σύμφωνα με την ορθόδοξη πίστη, το Σάββατο αυτό μνημονεύεται ένα θαύμα που έκανε ο μεγαλομάρτυρας Θεόδωρος ο Τήρων, στα χρόνια των διωγμών των πρώτων Χριστιανών: Ένα από τα τότε κρατικά μέτρα εκβιασμού των Χριστιανών ήταν η απαγόρευση της νηστείας. Τις ημέρες της Μεγάλης Σαρακοστής ο έπαρχος μιας πόλης διέταξε να ανακατέψουν κρυφά στα νηστίσιμα τρόφιμα τη αγοράς μερικά αρτύσιμα, κυρίως αίμα ζώων θυσίας. Ωστόσο ο Θεόδωρος που ήταν κρυπτοχριστινός και αξιωματικός του Τηρωνικού τάγματος, ειδοποίησε τον τοπικό αρχιερέα για το σχέδιο κι εκείνος με τη σειρά του είπε στους πιστούς να μην αγοράσουν τρόφιμα από την αγορά.

Για να μην περάσουν το Σαββατοκύριακο νηστικοί, τους μοίρασε βρασμένο στάρι. Όταν αργότερα ο Θεόδωρος συνελήφθη ως χριστιανός και βασανίστηκε, για να τον τιμήσουν καθιέρωσαν την κατανάλωση κόλλυβων την ημέρα της γιορτής του, έθιμο που τηρείται μέχρι σήμερα, με προσφορές με κόλλυβα, στο νεκροταφείο, για όλους τους νεκρούς της οικογένειας. Ο πληθυντικός της γιορτής (Αγίων Θεοδώρων) οφείλεται στο ότι ο μεν Θεόδωρος ο Τήρων γιορτάζεται ξεχωριστά στις 17 Φεβρουαρίου αλλά το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής συνεορτάζεται μαζί με τον άγιο Θεόδωρο Στρατηλάτη (που μόνος του γιορτάζεται στις 8 Φεβρουαρίου). Παριστάνονται και οι δύο έφιπποι.

Στη Λέσβο έφτιαχναν με τα βρασμένα κόλλυβα ένα κομπολόι, περνώντας με βελόνα σε κλωστή, και τα κρεμούσαν στα δέντρα ως αποτρεπτικό της βασκανίας.

Το Ψυχοσάββατο του Ρουσαλιού

Το Σάββατο της Πεντηκοστής λέγεται και Σάββατο του Ρουσαλιού, από τη λατινική γιορτή Rosaria. Οι Ρωμαίοι τότε (όπως και οι αρχαίοι Έλληνες), πίστευαν ότι οι ψυχές των νεκρών επανέρχονται στον επάνω κόσμο για κάποιες ημέρες του χρόνου και για να μην βλάψουν τους ζωντανούς έπρεπε να εξιλεωθούν με προσφορές, όπως λουλούδια, κόλλυβα, κομμάτια ψωμί και τυρί. Όπως εξηγεί ο μεγάλος λαογράφος Γεώργιος Μέγας για την Παρασκευή πριν το Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής, «η ιδέα ότι την επόμενη ημέρα οι ψυχές κλείνονται πάλι στον Άδη, συγκινεί βαθιά τη λαϊκή ψυχή και τη συγκίνησή της εκφράζουν οι φράσεις: “Όλα τα Σάββατα να ‘ρθουν, να ‘ρθουν και να περάσουν / του Μάη το Ψυχοσάββατο μην έρτη, μην περάση”» ή «ποτές να μη γυρίσει!». Στη Θράκη, τον τόπο που διατηρεί ένα τεράστιο όγκο αναλλοίωτων από την αρχαιότητα εθίμων και τελετουργιών, πιστεύουν ότι οι ψυχές αυτό το Ψυχοσάββατο δεν το θέλουν καθόλου γιατί θα πρέπει να επιστρέψουν στα σκοτάδια και θα κλαίνε. Διότι, όλο αυτό το διάστημα, από την Ανάσταση μέχρι την Πεντηκοστή, βρίσκονται στον επάνω κόσμο, μαζί με τον Χριστό, κοντά στους αγαπημένους ζωντανούς και, ανάλαφρες και αέρινες, κάθονται πάνω στα βλαστάρια των αμπελιών, στέκονται στους ιστούς της αράχνης, στην απλωμένη μπουγάδα με λευκά ρούχα. Γι’ αυτό οι πιστοί, όλες αυτές τις μέρες δεν κόβουν τα αμπελοβλάσταρα και δεν ξαραχνιάζουν τις γωνιές, για να μην πέσουν κάτω οι ψυχές και κλαίνε. Και τη λευκή μπουγάδα, αν ξεχαστούν και δεν τη μαζέψουν μέχρι τη δύση του ήλιου, αποφεύγουν να το κάνουν τη νύχτα μην ταράξουν τις ψυχές, παρά τη μαζεύουν το επόμενο πρωί. Το βράδυ, σε πολλά χωριά βάζαν κεριά από το σπίτι που είχε χάσει αγαπημένο πρόσωπο, μέχρι το νεκροταφείο, έτσι ώστε η ψυχή του να βρει το δρόμο για να επιστρέψει στο μνήμα της μέχρι το πρωί και να μην χαθεί στο σκοτάδι. Γενικώς απέφευγαν κάθε μορφή εργασίας (είναι περίοδος με μηδενικές σχεδόν αγροτικές εργασίες), γιατί οι ψυχές είναι παντού στον αέρα, κι όποια δουλειά κι αν κάνεις, όλο κάποια ψυχή θα τραυματίσεις ή θα την ταράξεις και θα κλαίει.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣΤα γλυκά και τα ψωμιά της χριστιανικής παράδοσης: Κόλλυβα, φανουρόπιτα, πρόσφορο…Ο τρόπος που ετοιμάζουν τα κόλλυβα αυτό το Ψυχοσάββατο έχει τις δικές του ιδιαιτερότητες. Βράζουν κόλλυβα, φτιάχνουν πρόσφορα και φαγητά και τα πηγαίνουν στην εκκλησία και τα μνήματα, για να τα διαβάσει ο ιερέας, και στη συνέχεια τα μοιράζουν στο εκκλησίασμα ή τα αφήνουν πάνω στα μνήματα για να τα πάρουν να φάνε οι φτωχοί και, παλαιότερα, οι στρατοκόποι. Τα κόλλυβα συνηθιζόταν να τα ετοιμάζουν από κοινού σε σπίτια, και μοίραζαν τις εργασίες: άλλη γυναίκα έβραζε το στάρι, άλλη έψηνε τα πρόσφορα, άλλη έφερνε κάποια από τα υλικά. Τα κόλλυβα αυτά δεν είχαν άχνη στην επιφάνεια, αλλά μαύρες σταφίδες. Η ομαδική, αθρόα επίσκεψη στους τάφους για να αφήσουν τα κόλλυβα και τα τρόφιμα συμπίπτει με το τέλος της άνοιξης και την αρχή του καλοκαιριού κι έτσι οι γυναίκες πήγαιναν μαζί και άφθονα λουλούδια – το πιο έντονο κατάλοιπο των ρωμαϊκών-βυζαντινών Ροσαλίων, αφού rosa σημαίνει τριαντάφυλλο.

Όλες αυτές οι τελετουργίες υιοθετήθηκαν από την Εκκλησία γιατί, ως πανίσχυρες συνήθειες του μύθου της επαναλαμβανόμενης νεκρανάστασης της Περσεφόνης, δεν μπορούσαν εύκολα να ξεριζωθούν από τη μνήμη του λαϊκού ανθρώπου. Ο θάνατος, η πιο επώδυνα μη αναστρέψιμη κατάσταση του ανθρώπου, δεν μπορούσε εύκολα να γίνει αποδεκτή: ο νεκρός έπρεπε με κάποιο τρόπο να έρχεται πότε-πότε κοντά στους ζωντανούς – η ψυχή του έστω. Ήταν μια σκέψη που σε όλες τι;ς ανθρώπινες κοινωνίες γεμίζει με μια μικρή ανακούφιση όσους μένουν πίσω. Η θλίψη μαλακώνει, η αποτρόπαιη ιδέα του θανάτου κάπως αμβλύνεται. Γι’ αυτό και δεν περιέχει γοερό θρήνο αυτή η τελετουργία, αλλά ήπιο κατευόδιο. Όπως περιγράφει και πάλι ο Δημήτριος Λουκάτος, «σε όλα τα νεκροταφεία του ελληνισμού, η συγκέντρωση της Παρασκευής ή του Σαββάτου είναι από τις μεγαλύτερες της χρονιάς. Είναι περίεργο ότι κανείς δεν θρηνεί φωναχτά τον νεκρό του. Όλα προσδιορίζονται με τα λουλούδια, τα κόλλυβα, τις μαυροφορεμένες με τα κάτασπρα τραπεζομάντηλα, με τη μυρωδιά του μοσχολίβανου, και με τη σιγανή, μετατοπιζόμενη ψαλμωδία του Τρισάγιου».

Τα… χαρούμενα κόλλυβα

Έχει πάντως ενδιαφέρον το γεγονός ότι ακόμα και τα θλιβερά κόλλυβα του Ψυχοσάββατου των Αγίων Θεοδώρων έχουν και μαγική σημασία. Για παράδειγμα, σε πολλές περιοχές ήταν ταυτόχρονα μια χαριτωμένη αφορμή για να μαντέψουν οι κοπέλες την τύχη τους. Έβαζαν κρυφά κάτω από το μαξιλάρι τους τρία ή εννέα σπόρια από τα κόλλυβα που ετοιμάζονται εκείνη την ημέρα, τυλιγμένα σε λευκό πανάκι δεμένο με μαύρη κλωστή, και στον ύπνο τους θα έβλεπαν το αγόρι που θα παντρεύονταν. Αλλού, λίγο πριν ξαπλώσουν, τα κορίτσια περνούσαν από την εκκλησία που είχε το προσκυνητάρι με την εικόνα των Αγίων Θεοδώρων, τον παρακαλούσε ψιθυριστά να της αποκαλύψει τον νέο που θα παντρευτεί, και μετά έβαζε το πανάκι κάτω από το μαξιλάρι της.