Πάσχα στη Μάνη, στην οικία του Πάτρικ Λη Φέρμορ

Λίγο πριν από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, διανοούμενος, περιηγητής, συγγραφέας και παρασημοφορημένος ήρωας πολέμου με καθοριστικό ρόλο στην Αντίσταση στην Κρήτη, σε ένα από τα πολλά ταξίδια του στην Ελλάδα βρίσκεται στη Μεσσηνιακή Μάνη, στην Καρδαμύλη, σε έναν κάβο όπου «επάνω του δεν βρισκόταν τίποτε άλλο πέρα από ελιές πάνω στις πεζούλες, γαϊδουράγκαθα, ασφόδελοι και καμιά χελώνα πότε πότε».

Πάσχα στη χρυσαφένια Καρδαμύλη — Αποψη από αέρος, του συγκροτήματος της Οικίας Πάτρικ και Τζόαν Λη Φέρμορ.

Ένα γνήσια μανιάτικο τοπίο, που όμως έμελλε να τον αιχμαλωτίσει και να γίνει η τοποθεσία όπου θα έχτιζε το εμβληματικό του σπίτι – το πρώτο δικό του. Η Καρδαμύλη του φάνηκε ολότελα διαφορετική από κάθε άλλο χωριό που είχε δει στην Ελλάδα, με «τα χτισμένα με χρυσαφένιες πέτρες σπίτια» της. Με την πέτρα αυτή και με τη βοήθεια ντόπιων μαστόρων και λιθοξόων, αλλά και την καθοριστική συμβολή του μοντερνιστή αρχιτέκτονα Νίκου Χατζημιχάλη, θα ξεκινήσει το 1964 η οικοδόμηση του κυρίως σπιτιού, όσο ο Λη Φέρμορ επιβλέπει και παρακολουθεί ανυπόμονος και γεμάτος ενθουσιασμό τις εργασίες για δύο ολόκληρα χρόνια, εγκατεστημένος σε ένα αντίσκηνο στον ορμίσκο. Όταν ολοκληρώθηκε, εγκαταστάθηκε εκεί πανευτυχής, με τη γυναίκα του Ιωάννα (Τζόαν Ρέινερ), επαγγελματία φωτογράφο.

Το τραπέζι της Λαμπρής — Το αρνάκι με πατάτες και καρότα, λίγο πριν μπει στον ξυλόφουρνο.

Στο συγκρότημα αυτό έγραψε βιβλία, έζησε ευτυχισμένα χρόνια και φιλοξένησε καλούς φίλους. Εδώ έρχονταν και οι Καρδαμυλιώτες, που κάθε χρόνο στη γιορτή των Ταξιαρχών στις 8 Νοεμβρίου, μετά τη λειτουργία στο ομώνυμο εκκλησάκι, κατέφθαναν σπίτι του για να του ευχηθούν. Βλέπετε, για τους Μανιάτες –και νωρίτερα για τους Κρητικούς– ο Πάτρικ Λη Φέρμορ ήταν ο «κυρ Μιχάλης» ή ο «Φιλεντέμ», ονόματα που απέκτησε στα δύο χρόνια που έζησε στα βουνά της Κρήτης, οργανώνοντας την Αντίσταση στο νησί και συμμετέχοντας σε μία από τις σπουδαιότερες πολεμικές επιχειρήσεις, την απαγωγή του στρατιωτικού διοικητή του νησιού, υποστράτηγου Χάινριχ Κράιπε. Σταδιακά, ωστόσο, το σπίτι αναπόφευκτα έπεσε θύμα της φθοράς του χρόνου.

Σήμερα, μετά την ολική επισκευή που ανέλαβε –με τη γενναιόδωρη υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος– το Μουσείο Μπενάκη, στο οποίο ο Πάτρικ και η Τζόαν Λη Φέρμορ παραχώρησαν ολόκληρο το συγκρότημα με δωρεά το 1996, η οικία του ζει μια δεύτερη λαμπρή ζωή και μας περιμένει να τη γνωρίσουμε από κοντά.

Ο έρωτας για τη Μάνη και τη φύση

Η άνοιξη είναι αναμφισβήτητα η καλύτερη εποχή να βρεθείς στη Μάνη. Το φύσει άγριο και ανεμοδαρμένο τοπίο της γλυκαίνει από το φούντωμα των μυρωδικών και των αγριολούλουδων και η ανοιξιάτικη λιακάδα τονίζει το χρυσαφένιο χρώμα της ντόπιας γης. Άνοιξη λοιπόν επισκεφτήκαμε την Οικία Λη Φέρμορ, για την ετοιμασία ενός μεγάλου πασχαλινού αφιερώματος, για να ζωντανέψουμε την πιο αυθεντικά ελληνική γιορτή του χρόνου σε τούτη τη φύση και στο δαιδαλώδες κτιριακό συγκρότημα της οικίας. Επίσης, για να συζητήσουμε για την κατασκευή και τα μοναδικά του αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά χαρακτηριστικά με δύο εξαίρετες κυρίες, οι οποίες μας ξενάγησαν στους χώρους του: την πρόεδρο της Διοικητικής Επιτροπής του Μουσείου Μπενάκη, Ειρήνη Γερουλάνου, και την υπεύθυνη της οικίας, Μυρτώ Καούκη.

Στη μεγάλη κουζίνα μαγειρεύτηκαν σε πυρετώδεις ρυθμούς κάθε λογής γιορτινά πιάτα από την αεικίνητη food stylist Αλεξάνδρα Τασουνίδου και ο φωτογράφος της αποστολής, Αλέξανδρος Αντωνιάδης, προβληματιζόταν μόνο για ένα θέμα: πού να πρωτοστήσει τα πιάτα, έχοντας να επιλέξει ανάμεσα σε αναρίθμητες γωνιές, πεζούλια, πέτρινα ή σκαλιστά τραπέζια και καρέκλες, περβάζια, βοτσαλωτά (σχεδιασμένα από τον καλό φίλο των Λη Φέρμορ, Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα), κηπάρια γεμάτα αγριολούλουδα και δεντρολίβανα.

Μέσα σε λίγες ώρες έπεσε βροχή και αντάρα, που έδωσαν τη θέση τους σε αστραφτερή λιακάδα και γλυκιά ζέστη. Όμως σε κάθε καιρό η Οικία Λη Φέρμορ παραμένει ένας τόπος απρόσμενης ηρεμίας, φιλόξενη σαν ανοιχτή αγκαλιά, με κάθε παράθυρο και εξώστη να αντικρίζει μια διαφορετική όψη του όρμου χαμηλά και της θάλασσας μπροστά της, των ελαιώνων που τη ζώνουν από τρεις μεριές και της κάθετης, τρομερής απόληξης του Ταϋγέτου στα ανατολικά.

Σε κάθε χώρο, σε κάθε κόγχη και γωνιά είναι ορατή η απέραντη αγάπη που έτρεφε ο Πάτρικ Λη Φέρμορ για το σπίτι αυτό, η φροντίδα και η σημασία που έδινε στη λεπτομέρεια. «Στην αλληλογραφία του, όσο καιρό χτιζόταν το σπίτι, διακρίνει κανείς την ολοφάνερη ανυπομονησία του να ολοκληρωθεί το κτίριο», εξηγεί η κ. Γερουλάνου. «Κάθε σπάραγμα και θραύσμα που συνέλεγε από γκρεμισμένα κτίρια στην περιοχή, αλλά και σε ολόκληρη την Πελοπόννησο, κάθε εντύπωση και επιρροή από τα αναρίθμητα ταξίδια του στην Ελλάδα, στη Μεσόγειο και στην Ασία έχουν ενσωματωθεί προσεκτικά και με αγάπη σε αυτή την οικία», συμπληρώνει.

Έτσι είναι: Οι σκεπαστές στοές που συνδέουν τις πτέρυγες του σπιτιού είναι ολοφάνερα επηρεασμένες από μεσογειακά μοναστήρια, τα ξύλινα ταβάνια με τα εκατοντάδες φατνώματα και το χαγιάτι στη νοτιοανατολική πλευρά της μεγάλης σάλας είναι επιρροές ηπειρώτικες, τα χτιστά κυλινδρικά τζάκια είναι εμπνευσμένα από περσική αρχιτεκτονική, τα ατέλειωτα βοτσαλωτά θυμίζουν Αιγαίο, τα ασυνήθιστα για τη Μάνη πανύψηλα παράθυρα είναι αστική πινελιά. Δεν χορταίνει κανείς να απολαμβάνει την ομορφιά της τεράστιας σάλας, με τους χτιστούς καναπέδες και τη θέα, διαφορετική και συναρπαστική από κάθε παράθυρο, τα στρωμένα με πηλιορείτικες πλάκες δάπεδα, τους ασβεστωμένους τοίχους με τους πίνακες του Craxton, του Χατζηκυριάκου-Γκίκα, του Robin Ironside, τις εντοιχισμένες βιβλιοθήκες που φιλοξενούν τα πάνω από 5.000 βιβλία των Λη Φέρμορ.

Αναπόφευκτα επικεντρώνομαι στην πέτρινη ροτόντα στο κέντρο αυτού του εκπληκτικού δωματίου. Το εξ ολοκλήρου μαρμάρινο αυτό τραπέζι, «με ένθετο διάκοσμο που μας έφτιαξε ο μαρμαράς της Φρέγιας Σταρκ (σ.σ. εξερευνήτρια, περιηγήτρια και συγγραφέας αγγλοϊταλικής καταγωγής) στη Βενετία», γράφει στη σύζυγό του Ιωάννα, είναι «εμπνευσμένο από ένα tondo (σ.σ. καλλιτεχνικός αναγεννησιακός όρος που αναφέρεται σε ένα έργο τέχνης στρογγυλό – στα ιταλικά “rotondo”) στην εκκλησία της Αγίας Αναστασίας της Βερόνα, ο διάκοσμός του εικονίζει λευκές φλόγες από πέτρα του Ούντινε να εξακτινώνονται από το κέντρο του σχεδίου, από φαιόχρωμη πέτρα και ερυθρό μάρμαρο της Βερόνα»3, γράφει με φανερό ενθουσιασμό.

Τα βιβλία στα ράφια γύρω από το τραπέζι δεν είναι διόλου τυχαία τοποθετημένα γύρω από αυτόν τον ομφαλό του σπιτιού, από λεξικά και Αγίες Γραφές μέχρι αρχιτεκτονική, αρχαιοελληνική γραμματεία, ζωγραφική, γλυπτική, αλλά και για «τα πουλιά, τα άγρια ζώα, τα ερπετά, τα ψάρια και τα δέντρα, διότι, αν κάποιος πρόκειται να εγκατασταθεί στην ερημιά, καμιά δεκαριά ράφια με βιβλία εγκυκλοπαιδικών γνώσεων είναι το ελάχιστο που θα χρειαστεί, και αυτά πρέπει να βρίσκονται κοντά στο τραπέζι της τραπεζαρίας όπου ανακύπτουν διαφωνίες, οι οποίες θα λυθούν ή εκείνη τη στιγμή ή ποτέ», έγραφε ο Πάντι.

Η φθορά του χρόνου και η νέα εποχή

Η συντήρηση του σπιτιού αποδείχθηκε μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση. Το ζεύγος Λη Φέρμορ δεν έδινε τόση σημασία σε πρακτικά ζητήματα. Προτιμούσε να φιλοξενεί πολυάριθμες παρέες και να απολαμβάνει τη συντροφιά τους. Το σπίτι ήταν ανοιχτό σε όλους – ενίοτε όχι μόνο σε ανθρώπους: «Κατά καιρούς, καμιά κότα, που έχει χάσει τον δρόμο της, μπαίνει μέσα, κοιτάζει γύρω γύρω, βγαίνει και ούτε γάτα ούτε ζημιά. Τον περασμένο μήνα, μια άσπρη κατσικούλα ήρθε από την αυλή και μετά από λίγο πίσω της στοιχίστηκαν άλλες έξι, προχώρησαν μέσα σαν στο σπίτι τους, χτυπώντας τα πόδια τους πάνω στο πάτωμα […], διέσχισαν τη στοά, κατέβηκαν τα είκοσι σκαλοπάτια και χάθηκαν πάλι στη φύση», έγραφε ο Λη Φέρμορ.

Η στάση αυτή είχε αναπόφευκτα ένα κόστος: το σπίτι σταδιακά έπεσε θύμα της φθοράς του χρόνου και των στοιχείων της φύσης. Η σχέση του Λη Φέρμορ με ανθρώπους του Μουσείου Μπενάκη, όπως η Ειρήνη Καλλιγά, ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας και ο Άγγελος Δεληβορριάς, σίγουρα επηρέασαν την απόφασή του να το δωρίσει στο Μουσείο. Ήταν όμως ο Τζαννής Τζαννετάκης, ο στενός προσωπικός του φίλος, που έπεισε το ζεύγος ότι η απόφαση αυτή είναι η πιο σωστή.

Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ άφησε την τελευταία του πνοή το 2011 και από τότε ξεκινά για το μουσείο ένας αληθινός Γολγοθάς. «Η πρόκληση ήταν τεράστια», λέει η Ειρήνη Γερουλάνου. «Τα ξύλα, οι τοίχοι, τα παράθυρα, όλα ήταν σε άθλια κατάσταση. Οι επισκευές ήταν ευρύτατης κλίμακας», συμπληρώνει. Η Μυρτώ Καούκη επισημαίνει πως «η ιδέα ήταν το σπίτι να παραμείνει όπως ακριβώς ήταν και οι επισκευές να γίνουν με τρόπο ώστε να μην αλλοιωθεί στο παραμικρό η αυθεντική του ατμόσφαιρα».

Και έτσι ακριβώς έγινε, παρά τις τρομερές δυσκολίες. Την τεράστια δαπάνη επισκευής και εξοπλισμού της οικίας ανέλαβε το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, ενώ, σύμφωνα με τους όρους δωρεάς των Λη Φέρμορ, που ορίζουν ότι το σπίτι θα χρησιμοποιείται για τους σκοπούς του Μουσείου, αλλά και σύμφωνα με τις επιθυμίες που είχαν εκφράσει, το Μουσείο προγραμματίζει φιλοξενίες εργασίας (fellowships), τιμητικές φιλοξενίες σημαντικών προσωπικοτήτων από τον χώρο των γραμμάτων, των τεχνών και των επιστημών, καθώς και τη διοργάνωση δραστηριοτήτων εκπαιδευτικού χαρακτήρα σε συνεργασία με πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού, όπως τα Freie Universitat, Princeton Univesity και UCLA.

Η food stylist Αλεξάνδρα Τασουνίδου βάζει τις τελευταίες πινελιές στο αρνάκι με πατάτες και καρότα, λίγο πριν μπει στον ξυλόφουρνο.

Σαλάτα με πρασινάδες και λεμονάτη σάλτσα φέτας.

Για τις φιλοξενίες εργασίας καθορίστηκαν δύο περίοδοι ανά έτος, μία το φθινόπωρο και μία την άνοιξη. Η αρχή έγινε με τη φιλοξενία του πρώτου σεμιναρίου που διοργανώθηκε από το Πανεπιστήμιο του Princeton πέρυσι το καλοκαίρι. «Παράλληλα, ξεκινά από φέτος η συνεργασία με την εταιρεία Aria Hotels, με ενοικίαση του ακινήτου τους καλοκαιρινούς μήνες, όπως προβλέπεται στη δωρεά, προκειμένου να εξασφαλίζεται μέρος των λειτουργικών εξόδων του», μας λέει η Μυρτώ Καούκη.

1, 3, 4, 5: Μετάφραση από το βιβλίο: Alvilde Lees-Milne & Derry Moore, «The Englishman’s Room», Viking/Penguin Books 1986, σελ. 91-95. 2: Πάτρικ Λη

Η Οικία Λη Φέρμορ είναι επισκέψιμη για το κοινό ορισμένες ημέρες και ώρες της εβδομάδας, με οργανωμένες ξεναγήσεις, κατόπιν ραντεβού στο www.benaki.org (Τ/210-36.71.090).