Από τα μποστανικά του Μαραθώνα και της Βραυρώνας μέχρι το ελαιόλαδο των Μεσογείων, τα βασιλικά σύκα Μαρκοπούλου και τα άγρια χόρτα και μανιτάρια της Πάρνηθας και του Υμηττού, η αττική γη χαρίζει απλόχερα τα εκλεκτά της καλούδια, γνωστά και άγνωστα, καλλιεργήσιμα και άγρια.
Τα σύκα που έβαλε στο μάτι ο Ξέρξης
Τις βλέπεις παντού, ακόμα και μέσα σε αυλές της πόλης της Αθήνας. Μαζί με τις χαρουπιές και τις ελιές, είναι τα πιο εμβληματικά δέντρα της Αττικής. Ο λόγος για τις συκιές, που τόσο μεγάλη σημασία έπαιξαν στην οικονομία της περιοχής ήδη από την αρχαιότητα, με αναρίθμητες αναφορές στα αρχαία κείμενα. Ήταν το super food του αθηναϊκού στρατού και το εμπόριό τους αποτελούσε σημαντική πηγή εσόδων για την πόλη-κράτος των Αθηνών. Τέτοια ήταν η φήμη των σύκων τους, ώστε λέγεται ότι ο Ξέρξης έβαλε στόχο να κατακτήσει την Αττική και για τους συκεώνες της, αντιλαμβανόμενος τα κέρδη από τον έλεγχο του εμπορίου αυτού του προϊόντος. Ο Πλούταρχος αναφέρει πως ήταν τόσο πολύτιμα στην αρχαιότητα, ώστε η εξαγωγή τους από την Αττική απαγορευόταν, γι’ αυτό και δημιουργήθηκε ειδική ομάδα, οι συκοφάντες, που εντόπιζε και κατήγγελλε όσους παρανομούσαν. Επειδή όμως συχνά οι συκοφάντες έπεφταν στα δίχτυα της διαφθοράς και ενεργούσαν κακοπροαίρετα, η λέξη κατέληξε τελικά να σημαίνει αυτόν που καταγγέλλει ψευδώς και κακόβουλα, και με αυτή την έννοια τη χρησιμοποιούμε σήμερα.
Αν και τις συναντάς παντού, τα χώματα της Ανατολικής Αττικής είναι ιδανικά για τις συκιές. Συγκεκριμένα, τα βασιλικά σύκα από τους συκεώνες Μαρκοπούλου-Βραυρώνας είναι τα πιο εκλεκτά, πιστοποιημένα μάλιστα ως Προϊόν Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ). Είναι μεγάλα, με λεπτή φλούδα, πράσινη με μοβ αποχρώσεις στην ωρίμανσή τους, σάρκα πλούσια και μελάτη, με έντονο άρωμα και γλύκα.
Στο Διδυμότειχο φτιάχνουν ένα 100% ελληνικό ταχίνι από ντόπιο σπόρο
Είναι πολύ περήφανοι οι Μαρκοπουλιώτες για τα βασιλικά αλλά και τα μαύρα σύκα τους – παλαιότερα γνωστά ως Βραυρώνας. Τα τελευταία είναι μικρότερα και ελαφρώς πιο χοντρόφλουδα, άρα και ανθεκτικότερα στην ταλαιπωρία της μεταφοράς τους για εξαγωγή. Με την καλλιέργεια βασιλικών σύκων ασχολούνται σήμερα περίπου 110 παραγωγοί σε περίπου 600 στρέμματα (στοιχεία του ΟΠΕΚΕΠΕ από τις δηλώσεις ΟΣΔΕ 2021), στην περιοχή Μαρκόπουλο-Πόρτο Ράφτη – Βραυρώνα, ορισμένοι μάλιστα τα εξάγουν σε μεγάλες ποσότητες.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Η αρβανίτικη κουζίνα στα Μεσόγεια: Συνταγές από τα παλιά στο τραπέζι του σήμερα Αυτό το διάστημα βρισκόμαστε στα τέλη της συγκομιδής. Ο Γιάννης Μαγγανάς, γραμματέας του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μαρκοπούλου και συκοπαραγωγός με δικό του συσκευαστήριο, εξάγει σχεδόν εξ ολοκλήρου την παραγωγή του στο εξωτερικό, 60-100 τόνους, κυρίως στον Καναδά, με την ετικέτα Fig Farmers, ενώ βρίσκεται και σε συνεννοήσεις για εξαγωγές στις αραβικές χώρες. «Η αποστολή των φρέσκων σύκων στον Καναδά γίνεται αεροπορικώς, αμέσως μετά τη συγκομιδή τους, από το αεροδρόμιο των Σπάτων που είναι δίπλα μας και, λόγω της ιδανικής διαφοράς ώρας, τα σύκα φτάνουν στις καναδικές αγορές μέσα σε λίγες ώρες, όταν εκεί είναι νωρίς το πρωί. Έτσι, οι Καναδοί τρώνε στο πρωινό τους τα φρέσκα σύκα Μαρκοπούλου σε λιγότερο από δώδεκα ώρες από το μάζεμά τους, πιο νωρίς δηλαδή από ό,τι οι Έλληνες, που θα τα βρουν στις αγορές μία με δύο ημέρες αργότερα», λέει ο κ. Μαγγανάς.
Μαρμελάδες και αρτύματα βασιλικής νοστιμιάς
Η οικογενειακή επιχείρηση που πρώτη μεταποίησε σύκα στην περιοχή είναι η Royal Figs – Συκεώνες Παπασωτηρίου, με τη μαρμελάδα αποκλειστικά από βασιλικά σύκα της δικής τους παραγωγής, με 72% περιεκτικότητα σε φρούτο. Μια συμπυκνωμένη νοστιμιά, ένα κοντιμέντο φτιαγμένο να σταθεί δίπλα στα πιο εκλεκτά ελληνικά κίτρινα τυριά. Ήταν τα αδέρφια Σωτήρης και Περικλής Παπασωτηρίου που τη δεκαετία του 1950 φρόντιζαν τον μικρό οικογενειακό συκεώνα στο Πόρτο Ράφτη, στη θέση Δρίβλια, εκεί που βρίσκονταν οι γηραιότερες συκιές. Σήμερα την οικογενειακή παράδοση συνεχίζει ο Χρήστος Παπασωτηρίου με τον γιο του Σωτήρη, που διαχειρίζονται 600 δέντρα διαφόρων ηλικιών σε τέσσερα κτήματα συνολικής έκτασης 45 στεμμάτων στο Πόρτο Ράφτη και στην κοιλάδα του Μαρκόπουλου, στους πρόποδες της Μερέντας.
Εφαρμόζουν σύγχρονα συστήματα φροντίδας και καλλιέργειας, χωρίς φυτοφάρμακα, με παραγωγή πιστοποιημένη ΠΓΕ, ενώ η συγκομιδή, αποκλειστικά χειρωνακτική, γίνεται από τα τέλη Ιουλίου μέχρι τα μέσα Σεπτεμβρίου, από έμπειρους εργαζομένους, για να μην τραυματιστεί τούτο το ντελικάτο, λεπτόφλουδο φρούτο. Η ετήσια παραγωγή φρέσκου σύκου φτάνει τους 60-80 τόνους και η συσκευασία τους γίνεται στο εργαστήριο της οικογένειας στο Πόρτο Ράφτη.
Όχι, δεν μαγειρεύουν οι νέοι όπως στο instagram
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Στα καΐκια της Παλαιάς Φώκαιας για φρέσκο ψάρι και ιστορίες από τα παλιά
Μία ακόμα οικογενειακή επιχείρηση στην περιοχή που τυποποιεί προϊόντα από βασιλικά σύκα δικής της καλλιέργειας είναι η Figland, που ίδρυσαν οι αδερφές Μιράντα και Σόφη Χασιώτη το 2016. Συνεχίζοντας την οικογενειακή παράδοση, φροντίζουν τις 45 πατρογονικές συκιές, αλλά ανέπτυξαν την καλλιέργεια ώστε σήμερα να καμαρώνουν για τις συνολικά 170 ρίζες που διαθέτουν σε έκταση 13 στρεμμάτων στο Πόρτο Ράφτη. Εκτός από νωπό φρούτο, διαθέτουν στην αγορά μια σειρά από αρτύματα με πάστα σύκου, εμπλουτισμένη με διάφορους συνδυασμούς μπαχαρικών και ελληνικών ξηρών καρπών. «Ακολουθούμε ό,τι έκανε ο παππούς και ο πατέρας μας, αλλά προσπαθήσαμε να πάμε ένα βήμα μπροστά, με τη μεταποίηση», λέει η Μιράντα Χασιώτη. Παρασκευάζουν λοιπόν τρία συνοδευτικά τυριών-αλλαντικών και δύο μαρμελάδες, μία μάλιστα με χυμό ντόπιων σταφυλιών ως γλυκαντική ουσία, αντί ζάχαρης. «Οι διακρίσεις των προϊόντων μας μας έχουν δώσει μεγάλη χαρά και ικανοποίηση. Κάνουμε μικρά αλλά σταθερά βήματα μπροστά και το επόμενο, μετά την τυποποίηση, είναι η καθετοποίηση της παραγωγής μας με δικό μας συσκευαστήριο», καταλήγει η Μιράντα Χασιώτη.
Πού τα βρίσκουμε
Συκεώνες Παπασωτηρίου: Νωπά φρούτα στον Σκλαβενίτη και στα ΑΒ (ως βασιλικά σύκα), ενώ τη μαρμελάδα στα Yoleni’s, Aγροτική Γωνιά, Καραμανλίδικα του Φάνη, Τυροκομείο Κωσταρέλου, Nora’s deli, Πανδαισία (Αγ. Παρασκευή) κ.α.
Figland: Νωπά σύκα στο Οπωροπωλείο Πανδαισία (Μελίσσια) και στο Οπωροπωλείο της Τασίας, ενώ τις μαρμελάδες και τα εδέσματα στα Νora’s deli, Γαλακτοπωλείο Μαγγίνα, Αρτοποιείο Δαρεμά, The Butcher Family, Τυροκομείο Κωσταρέλου κ.α.
Τρώμε τις ίδιες ελιές με αυτές που είχε στο τραπέζι του ο Αγαμέμνονας;
Η ελιά είναι ταυτισμένη με την Αττική από τότε που, σύμφωνα με τον μύθο, η θεά Αθηνά φύτεψε στην Ακρόπολη το πρώτο λιόδεντρο και από εκεί διαδόθηκε η καλλιέργειά της σε όλη την Ελλάδα. Από την ελιά αυτή γεννήθηκαν οι 12 ελιές της Ακαδημίας του Πλάτωνος και από αυτές στη συνέχεια δημιουργήθηκε ο θαυμαστός ιερός Ελαιώνας της Αθήνας, που τόσο βάναυσα και παράλογα αφανίζουμε. Η άδεντρη και φτενή σε χώματα Αττική πρασίνισε χάρη στις ελιές, λοιπόν, που τη συστηματική τους καλλιέργεια θέσπισε με νομοθεσία ο Σόλωνας και στήριξε και επέκτεινε οργανωμένα ο Πεισίστρατος.
Αναζητώντας περισσότερες πληροφορίες για τους ελαιώνες της Αττικής, ο δρόμος οδηγεί σταθερά στον ερευνητή και γεωπόνο Γιώργο Κωστελένο, έναν άνθρωπο-αληθινό θησαυρό γνώσεων γύρω από την ελιά. Από το 1990 ερευνά εντατικά όσο κανείς τα ελληνικά ελαιόδεντρα, την καταγωγή και τις ποικιλίες τους και στο φυτώριό του στην Τροιζηνία έχει συγκεντρώσει κάπου 400 γενότυπους ελιάς, ακόμα και εξαφανισμένες από τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο. «Παραδοσιακά στην Αττική ευδοκιμούσε η λεγόμενη Θρουμπολιά Αιγαίου, που σώζεται σήμερα στα Μεσόγεια με τη μορφή διάσπαρτων μεμονωμένων δέντρων», ξεκινά τη συναρπαστική του αφήγηση ο κ. Κωστελένος. «Θρουμπολιά ήταν ένα μέρος της Ελιάς του Πλάτωνα, Θρουμπολιά είναι και το γηραιότερο ελαιόδεντρο στον κόσμο, προμινωικής ηλικίας, τουλάχιστον 6.000 ετών δηλαδή, η λεγόμενη Γε- ροντολιά, στη Νάξο. Η πλέον όμως διαδεδομένη αττική ποικιλία είναι η Μεγαρίτικη, γνωστή και ως Αθηναίικη, για λάδι και βρώσιμη, και ακολουθούν άλλες ποικιλίες, όπως η Κορωνέικη για λάδι και το Μανάκι-Κοθρέικη επίσης διπλής χρήσης. Ωστόσο, οι περισσότεροι στην Αττική λένε Κορωνέικη το Μανάκι και, όταν λένε Μανάκι, εννοούν την Κορωνέικη. Κανονικά, η Κορωνέικη είναι η γνωστή, ψιλή ελιά του 1 γρ. και το Μανάκι-Κοθρέικη είναι η ελιά βάρους περίπου 4 γρ. διπλής χρήσεως, για λάδι και για βρώση». Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία συνήθως συγχέουν αυτά τα δύο είδη. Αυτές οι δύο σήμερα καλλιεργούνται στην Αττική σε πολύ μεγάλο βαθμό: Οι σκληραγωγημένες Μεγαρίτικη και Μανάκι-Κοθρέικη σε ξερικούς και ημιορεινούς ελαιώνες και η Κορωνέικη σε ποτιστικούς καμπίσιους. «Το Κορωπί είχε και δική του, ενδημική ποικιλία, τις Κλωνάρες Κορωπίου, ενώ στα Σπάτα έχω εντοπίσει και διασώσει ελάχιστα ενδημικά ελαιόδεντρα από ποικιλία που αυθαίρετα έχει ονομαστεί Βρώσιμη Αττικής», συνεχίζει. «Υπάρχουν επίσης διάσπαρτες Κολυμπάδες, της ποικιλίας που αποτελούσε το άλλο μισό της Ελιάς του Πλάτωνα, ενώ ακόμα παλιότερα υπήρχε η Μαστοειδής Τσουνάτη Αθηνολιά, τώρα διάσπαρτη κυρίως στα Μεσόγεια. Η λέξη “αθηνολιά” δεν είναι γεωγραφικός προσδιορισμός ποικιλίας (όπως η Αθηναίικη-Μεγαρίτικη), άρα δεν σημαίνει ελιά της Αθήνας αλλά ελιά της Αθηνάς, της θεάς. Η ποικιλία σταδιακά σχεδόν χάθηκε και αντικαταστάθηκε από ποικιλίες πιο ανθεκτικές στο διαρκώς μεταβαλλόμενο κλίμα. Τέλος, η Αττική έχει και διάσπαρτα ελαιόδεντρα Αμφίσσης και Καλαμών», καταλήγει ο κ. Κωστελένος, ο οποίος με την ερευνητική του ομάδα έχουν μελετήσει την καταγωγή και την ιστορία των ελληνικών ελαιόδεντρων με βάση το σχήμα των απολιθωμένων κουκουτσιών που ανακαλύπτονται σε αρχαιολογικές ανασκαφές.
|
|
|
Το φυστίκι αγάπησε την Αττική
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Οι Αθηναίοι foragers που φέρνουν την άγρια φύση στο πιάτο μας Κανείς δεν γνωρίζει για ποιο λόγο, γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1960, κάποιος Μαρκοπουλιώτης έφερε στο χωριό του φυστικιές, κατά πάσα πιθανότητα από την Αίγινα. Έπραξε ορθά, πάντως, διότι τα δέντρα έπιασαν αμέσως στα χώματα του κάμπου του Μαρκόπουλου, πρώτα σε αυλές σπιτιών και στη συνέχεια σε χωράφια, όπου μετά από περίπου δέκα χρόνια άρχισαν να δίνουν τους πρώτους καρπούς, τα κελυφωτά φυστίκια Μαρκοπούλου. Σήμερα, σε όλη την Αττική, συμπεριλαμβανομένης της Αίγινας, καλλιεργούνται 6.669 στρέμματα (στοιχεία του ΟΠΕΚΕΠΕ από τις δηλώσεις ΟΣΔΕ 2021) κελυφωτού φυστικιού της ποικιλίας Αιγίνης ή κοιλαράτη. Το κελυφωτό φυστίκι Μαρκοπούλου είχε κάποτε σοβαρή υποψηφιότητα να λάβει την πιστοποίηση ΠΓΕ, ωστόσο για διάφορους λόγους οι διαδικασίες διακόπηκαν. Αντιθέτως, το μεγαλόκαρπο Κελυφωτό Φυστίκι Μεγάρων είναι ήδη πιστοποιημένο ως Προϊόν Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) από το 1994, με τις ποικιλίες κοιλαράτη, φουντουκάτη και νυχάτη.
Μεγαρίτες και Μαρκοπουλιώτες, κυρίως νεότερης γενιάς, που κληρονόμησαν πατρογονικές εκτάσεις με φυστικιές, έκαναν το βήμα να τυποποιήσουν και να αναδείξουν τα προϊόντα τους, όπως ο νεαρός Στέλιος Καρβέλας της εταιρείας Megaris Foods, που τυποποιεί τα μεγαρίτικα φυστίκια του κάτω από την επωνυμία The Pistakios και, εκτός από την ελληνική αγορά, κατέκτησε και αυτήν του εξωτερικού, από την Ελβετία μέχρι την Κίνα και την Ιαπωνία. Οι κεφάτες συσκευασίες και οι ωραίοι γευστικοί συνδυασμοί, όπως ψημένη ψίχα φυστικιού με λεμόνι ή με λεμόνι και ανθό αλατιού καθώς και η πάστα από 100% αλεσμένα φυστίκια, είναι μια φρέσκια ιδέα, πέρα από τη συνηθισμένη μορφή του χύδην ξηρού καρπού.
Ανάλογη είναι και η προσπάθεια των αδερφών Σεμέλης και Μυρτώς Παυλίνη με την εταιρεία Nuts ’n Nuts στο Μαρκόπουλο. Στα 10 στρέμματα του οικογενειακού φυστικεώνα φύτεψαν όχι μόνο τις παραδοσιακές κοιλαράτη και νυχάτη, αλλά έφεραν άλλες δεκατρείς ξένες ποικιλίες φυστικιών που προσαρμόστηκαν μια χαρά στα αττικά χώματα. Τυποποιούν και εξάγουν τα φυστίκια τους ωμά ή ψημένα με ροζ αλάτι και με λεμόνι, και τα διαθέτουν σκέτα ή ανάμεικτα με άλλους ξηρούς καρπούς.
Που τα βρίσκουμε
The Pistakios: Spak Markets, Greatfoods.gr, e-paradosiaka.gr
Νuts ’n Nuts: Yoleni’s, Κάβα Κωνσταντακόπουλος, Cellier (e-shop), 4 Seasons bio, Oak Cava, Τερκενλής κ.ά.
Μαραθώνας, το μεγάλο μποστάνι της Αττικής
Φάβες πάσης Ελλάδος
Ένα ζεστό, βροχερό κυριακάτικο πρωινό ανηφορίζω στο πιο φημισμένο μποστάνι της Αττικής, τον Μαραθώνα. Εδώ δραστηριοποιούνται σήμερα 350 ενεργοί παραγωγοί λαϊκών αγορών, με σχετικά μικρές παραγωγές, που τις διαθέτουν στις λαϊκές της Αθήνας: σαλατικά, μυρωδικά, ντομάτες και κάθε λογής άλλα μποστανικά, υπαίθρια και θερμοκηπίου. Η περιοχή είναι από τις πιο εύφορες της Αττικής και με επαρκή νερά. Υπάρχουν μάλιστα καταγραφές για πλούσιες καλλιέργειες εδώ, ήδη από την αρχαιότητα.
Ο Σπύρος Χρυσούλας, από παλιά μαραθωνίτικη οικογένεια, μαζί με τη σύζυγό του Μαρία Διαμάντη, διατηρούν το Πολυαγρόκτημα Διαμάντι, λίγα βήματα μακριά από τον Τύμβο των Μαραθωνομάχων, σε συνολικά 180 στρέμματα υπαίθριας και 12 στρέμματα θερμοκηπιακής καλλιέργειας. Καλλιεργούν βιολογικά τα πάντα, σε μικρά και διάσπαρτα χωράφια, συντηρούν κάπου 400 γίδες και προβατίνες με τα μικρά τους που τα βόσκουν στους γύρω λόφους και τα ξεχειμάζουν στον ανοιχτό στάβλο τους εδώ στον Μαραθώνα.
|
|
|
Πρόσφατα έκαναν επέκταση στο μικρό τυροκομείο τους και παράγουν αιγοπρόβειο και γίδινο τυρί, ρυζόγαλα, κρέμες και γιαούρτια. Κάθε Κυριακή πρωί στήνουν στον χώρο του αγροκτήματος τους ξύλινους πάγκους τους και πωλούν τα μποστανικά τους, αυστηρά εποχικά και διαλεχτά, προσελκύοντας πιστούς πελάτες από όλη την Αττική.
Το Αγρόκτημα ξεκίνησε τη δεκαετία του 1980, από τον Χριστόφορο Διαμάντη, πατέρα της Μαρίας και έναν από τους πρώτους Έλληνες βιοκαλλιεργητές, σε μια εποχή που οι όροι «οικολογία» και «βιοκαλλιέργεια» ήταν σχεδόν άγνωστοι στην Ελλάδα. Ήταν μάλιστα πρωτεργάτης της ίδρυσης βιολογικών λαϊκών αγορών. Το σπουδαίο έργο του συνεχίζει η Μαρία με τον σύζυγό της, παράγοντας τα βιολογικά τους προϊόντα. Για τα μεταποιημένα προϊόντα τους διαλέγουν προσεκτικά τις πρώτες ύλες τους, όλες βιολογικές: το γάλα των τυριών και των γαλακτοκομικών προέρχεται από τα δικά τους κοπάδια αιγοπροβάτων, το ρύζι για το ρυζόγαλο είναι καστανό όπως και το κακάο, η βανίλια αυθεντική Μαδαγασκάρης, η ζάχαρη demerara, ακόμα και το κορν φλάουρ είναι βιολογικό.
Που τα βρίσκουμε
Οικολογικό Αγρόκτημα Διαμάντι: Παραλία Θησέως 2, Τύμβος Μαραθωνομάχων, Μαραθώνας (κάθε Σαββατοκύριακο, 09.00-17.00) και στις βιολογικές λαϊκές Αθήνας
Τα πρώτα θερμοκήπια στη Ελλάδα άνοιξαν στον Μαραθώνα
Αυτές είναι οι ποικιλίες μελιού που βρίσκουμε στην αγορά
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Στα τελευταία σταροχώραφα της Αττικής
Ο Σπύρος Χρυσούλας γνωρίζει καλά τον Μαραθώνα και μας λέει πως η φήμη του ως μεγάλου μποστανιού είναι πανάρχαια, με αναφορές ακόμα και από τον Ηρόδοτο. «Μέχρι πρόσφατα ήταν ορατός στην περιοχή ένας πέτρινος αύλακας καλυμμένος με κονίαμα, που έφερνε νερό από τις όχθες της λίμνης του Μαραθώνα μέχρι την περιοχή του Βρανά και χρησίμευε για άρδευση των καλλιεργειών. Υπήρχαν μάλιστα ειδικοί νεροφύλακες που επέβλεπαν την ασφαλή λειτουργία του. Τα κηπευτικά φορτώνονταν σε γαϊδουράκια και πήγαιναν στην Κηφισιά για πούλημα, ακολουθώντας, όπως λέγεται, τον αυθεντικό δρόμο του Φειδιππίδη, μέσω Οινόης και Σταμάτας», περιγράφει. Ο τόπος έβγαζε τα πάντα: «Στα χρόνια του πατέρα μου, έβγαιναν εδώ άφθονες καλές μπάμιες, φασόλια, πατάτες, ντομάτες και πολλά άλλα κηπευτικά. Υπήρχαν και πολλά αμπέλια, και μάλιστα κάποτε εδώ λειτουργούσαν 63 πατητήρια. Οι σούστες με κοφίνια γεμάτα σταφύλια έρχονταν από όλες τις γύρω περιοχές και φορολογούνταν στη Νέα Μάκρη. Σήμερα είναι ελάχιστοι οι αμπελώνες και οι ελαιώνες γιατί, με το που άνοιξαν τα πρώτα πηγάδια, ξεπάτωσαν όλοι τις παλιές καλλιέργειες και έβαλαν μόνο κηπευτικά. Υπήρχαν βέβαια τα νερά της Μακαρίας Πηγής, από όπου ποτίζονταν τα χωράφια, μέσω καναλιών που κατασκευάστηκαν στα μέσα του 19ου αιώνα, αλλά, όταν άνοιξαν τα πηγάδια και επεκτάθηκε η ύδρευση, η καλλιέργεια των κηπευτικών επικράτησε πλήρως», εξηγεί. Οι αμπελώνες είναι λίγοι πλέον, εκεί που δεν φτάνει το νερό των πηγαδιών, όπως ο μεγάλος αμπελώνας και ελαιώνας στο Λοιμικό, ξηρικής καλλιέργειας.
Στον Μαραθώνα λειτούργησαν και τα πρώτα θερμοκήπια στην Ελλάδα, τη δεκαετία του 1960, αρχικά για καλλιέργειες λουλουδιών, κυρίως τριαντάφυλλων, που ήταν φημισμένα και εξάγονταν σε όλη την Ευρώπη. Στη δεκαετία του ’70 μάλιστα έρχονταν στον Μαραθώνα Ολλανδοί γεωπόνοι και ανθοκόμοι για να μάθουν την τεχνογνωσία καλλιέργειας τριαντάφυλλων από κάποιους πολύ ταλαντούχους ντόπιους καλλιεργητές, κατά τον ίδιο τρόπο που το έκαναν με τους βολβούς τουλίπας στη Χίο. Η νέα μέθοδος πήγε πολύ καλά και κορυφώθηκε τη δεκαετία του 1980, αλλά τη δεκαετία του 1990 ήρθε η παρακμή της ανθοκαλλιέργειας, λόγω της παγκοσμιοποίησης της συγκεκριμένης αγοράς. Αντίθετα, τα μποστανικά και τα σαλατικά εξακολουθούν την ακμάζουσα πορεία τους έως σήμερα. Εδώ ξεκίνησε και η υδροπονική καλλιέργεια στην Ελλάδα, εδώ πρωτοήρθαν και μερικές από τις πιο ιδιαίτερες ποικιλίες λαχανικών, όπως το ντοματάκι-βελανίδι τιγρέ υδροπονίας, που καλλιέργησε πρώτη φορά στη χώρα ο κ. Χρυσούλας. Οι καλλιέργειες πάντως δεν είναι εύκολη υπόθεση. «Ο Μαραθώνας έχει μικρούς, διάσπαρτους κλήρους», εξηγεί. «Οι περισσότερες εργασίες γίνονται με το χέρι, δεν υπάρχουν κλήροι τόσο μεγάλοι ώστε να χρησιμοποιηθούν μεγάλα μηχανήματα. Εξάλλου, μπήκαν στον χάρτη της παραγωγής κηπευτικών και άλλες περιοχές στην Ελλάδα, όπως στην κοντινή Πελοπόννησο, με μεγάλες εκτάσεις, ξεκούραστα εδάφη και καλύτερα νερά. Άρα μεγάλες παραγωγές. Ο φόβος μας είναι μην αποφασιστεί τελικά να λειτουργήσει ο παρωχημένης φιλοσοφίας ΧΥΤΑ στο Γραμματικό, οπότε θα μολυνθεί ο υδροφόρος ορίζοντας», καταλήγει προβληματισμένος.
Η Βραυρώνα με τις μπατάλες, τα αντζούρια και τα φασολάκια «Μαρκό»
Στο ξύλινο κιόσκι με την ταμπέλα «Περιβόλι Μπαρμπα-Τάσου», λίγα μέτρα από τον ναό της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα, οι μπατάλες φεύγουν με ταχύτητα αστραπής. Εδώ κανείς δεν δίνει σημασία στην εμφάνιση… μοντέλου που αναζητούν συνήθως οι καταναλωτές στις ντομάτες. Έρχονται και διαλέγουν τις κακομούτσουνες και ατσούμπαλες ντόπιες μπατάλες με τα μεγάλα καρούμπαλα σαν φουσκωμένα μάγουλα και τις καφετιές χαρακιές, και δεν δίνουν δεκάρα για τούτη την όψη. Και έχουν δίκιο, αφού αυτές οι άγαρμπες ντομάτες, γέννημα-θρέμμα της Βραυρώνας, είναι γλυκές και έχουν την πιο νόστιμη, άφθονη, απολαυστική ντοματένια ψίχα και τη βαριά και αψιά μυρωδιά αυθεντικής ντομάτας. Είναι λεπτόφλουδες, γι’ αυτό ευάλωτες σε μακρινές μεταφορές. Το φυτό διαφέρει από τις διπλανές του ντοματιές: απλώνεται θρασύτατα πιάνοντας χώρο, δεν ζητά συχνό πότισμα, ζητά όμως συχνό κορφολόγημα. Επίσης δεν είναι πολύ παραγωγικό, βγάζει το ένα τρίτο από όσο μια συμβατική ντοματιά.
|
|
|
Τα τελάρα με τις μπατάλες που έρχονται από το χωράφι, λίγα μέτρα πιο πίσω από τον πάγκο, αδειάζουν το ένα μετά το άλλο, ακόμα κι αν είναι άγουρες. «Αύριο θα είναι κατακόκκινη», διαβεβαιώνει η παραγωγός Δήμητρα Κολια – Βασίλη όσους περαστικούς διστάζουν να πάρουν τις πιο πρασινωπές. Έχει δίκιο όμως η Δήμητρα: λίγες ώρες στη φρουτιέρα και η μπατάλα εμφανίζει το μπλαβοκόκκινο χρώμα της, καθησυχάζοντας και τον πιο δύσπιστο.
Η Δήμητρα έχει αναλάβει εδώ και λίγα χρόνια τα μποστάνια του πατέρα της, γνωστού στη Βραυρώνα και στο Μαρκόπουλο ως Μπαρμπα-Τάσος Κολιαβασίλης, και συνεχίζει μαζί με τις δύο κόρες της την οικογενειακή αγροτική παράδοση, παρόλο που ή ίδια εργάζεται στο Τμήμα Πολυμέσων της ΕΡΤ και το πρόγραμμά της είναι γεμάτο. Παλιά, ο πατέρας της φόρτωνε τα μποστανικά του στη σούστα και κινούσε να τα πουλήσει στο κέντρο της Γλυφάδας, δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, με φόβο μάλιστα μην του επιτεθούν οι ληστές της Βάρης, στο πήγαινε, για να αρπάξουν το εμπόρευμα ή στην επιστροφή για να του πάρουν τα χρήματα.
|
|
|
Η Δήμητρα κράτησε σπόρους του πατέρα της και τώρα απολαμβάνει να ξυπνά από τα χαράματα για να βρίσκεται μέσα στα χωράφια, μαζί με τους εργάτες γης και να ξεβοτανίζει, να συγκομίζει, να παρακολουθεί και παράλληλα να κρατά το μανάβικό της στο Μαρκόπουλο με τα προϊόντα της. «Ο τρόπος καλλιέργειας συνεχίζεται από γενιά σε γενιά μέσα από ένα μείγμα πρακτικής και σύγχρονων μεθόδων, χωρίς να παραβιάζονται οι κανόνες της φυσικής ωρίμανσης, κάτι που σε συνδυασμό με τα χώματα και το νερό φέρνει εντυπωσιακά αποτελέσματα σε γεύση και ποιότητα», εξηγεί η Δήμητρα.
Στα 30 στρέμματα γης της καλλιεργεί τα πάντα, έκανε πειράματα παρακολουθώντας βίντεο στο ίντερνετ πώς να ξεκινήσει τη φύτευση από σπόρο σε λογής λογής μποστανικά και τώρα συγκομίζει μέχρι και κολοκυθάκια Ταϊλάνδης. Τα περισσότερα από τα μποστανικά της, βέβαια, είναι από παμπάλαιους ντόπιους σπόρους, όπως οι μπατάλες, αλλά και τα ανοιχτόχρωμα ξυλάγκουρα «αντζούρια» ή τα κοντά και ολόγλυκα αμπελοφάσουλα «μαρκό», μια ντόπια ποικιλία, που δεν προλαβαίνει να μείνει στα τελάρα ούτε λίγες ώρες. Αυτόν τον καιρό βγάζει μελιτζάνες όλων των ποικιλιών, μέχρι και τις άσπρες κυκλαδίτικες, δίνοντας μάλιστα και τις σχετικές οδηγίες στους περαστικούς που ψωνίζουν: «Είναι ένα κι ένα για τηγάνι, γιατί δεν τραβάνε πολύ λάδι». Τα κοντόχοντρα αγγούρια που θυμίζουν μεγάλα κολοκύθια είναι τόσο φρέσκα, που αγκυλώνουν τα δάχτυλα με τα αγκαθάκια τους (τα αγκαθάκια αυτά μένουν πάνω στον καρπό ελάχιστη ώρα μετά την κοπή τους από το φυτό). Σε ένα καλαθάκι του πάγκου βλέπω πιστοποιημένα βιολογικά ρεβύθια, φακές και φάβα «Θεία Γη», που τα καλλιεργεί στη Βραυρώνα ο συνάδελφός της αγρότης Δημήτρης Γκλιάτης, αναβιώνοντας μια παλιά, ξεχασμένη τοπική καλλιέργεια.
Τα λαχανικά της Δήμητρας έχουν φυσιολογικό μέγεθος, τίποτα δεν είναι θηριώδες, έχουν τις μικρές ατέλειες της φύσης πάνω τους, είναι αράντιστα, καλλιεργούνται μόνο εποχικά και δεν δέχονται φυτοφάρμακα, παρά μόνο φυσικά λιπάσματα όπως κοπριά, στέμφυλα της περιοχής και θειάφι. Είναι νόστιμα, καλομεστωμένα και με έντονες εξάρσεις στη γεύση τους. Είναι σαν να τρως τα λαχανικά από τον κήπο της γιαγιάς σου στο χωριό. Αλμύρες, βλίτα, κομοντόρια, φασολάκια, πεπόνια, καρπούζια, κολοκύθα και κολοκύθες, μελιτζάνες, τα πάντα καλλιεργούνται έτσι, φυσικά και απλά. Τον χειμώνα βάζει κάθε λογής σαλατικά και μυρωδικά. Τα φυτά τόπους τόπους δείχνουν ταλαιπωρημένα από τον καυτό ξερό βοριά που τα δέρνει αλύπητα, αλλά η Βραυρώνα δεν έχει τυχαία τη φήμη σπουδαίου κάμπου. Δέχεται πολλές βροχές σε σχέση με την υπόλοιπη Ανατολική Αττική, έχει παχιά χώματα και υπόγεια νερά και τα περιβόλια της ήταν πάντα φημισμένα. Μικρές παραγωγές, αλλά πολύ νόστιμες. «Το πηγάδι μας εδώ στο χωράφι δεν θυμάται κανείς πότε ανοίχτηκε», εξηγεί η Δήμητρα. Εδώ άλλωστε βρίσκεται η θέση Πούσι Καλογέρι, που στην αρβανίτικη διάλεκτο θα πει «το πηγάδι του καλόγερου», όνομα που απέκτησε από ένα πηγάδι που χρησιμοποιείται από τη νεολιθική εποχή μέχρι και σήμερα για άρδευση και ύδρευση. «Τα νερά είναι υφάλμυρα, και αυτό κάνει τα λαχανικά πάρα πολύ νόστιμα. Άλλα χώματα, άλλα νερά. Απλώς εδώ δεν ευνοούνται μεγάλες παραγωγές. Μικρές, αλλά νόστιμες», λέει χαμογελώντας η Δήμητρα.
Που τα βρίσκουμε
The farm Shop Μπαρμπα-Τάσος: Οπωροπωλείο: Λ. Πόρτο Ράφτη 45, Μαρκόπουλο / Κιόσκι «Μπαρμπα-Τάσος»: Λ. Βραυρώνος, διασταύρωση Λούτσας
Foraging στα αττικά βουνά
Πολύ πριν ο όρος foraging, δηλαδή η συλλογή άγριων βρώσιμων ειδών, γίνει τάση, οι κάτοικοι της Αττικής, ιδιαίτερα οι Αρβανίτες, ξεχύνονταν στα πιο κοντινά τους βουνά και μάζευαν τα αγαπημένα τους άγρια είδη: χόρτα και μανιτάρια. Το κάνουν με πάθος και σήμερα και η κάθε εξόρμηση είναι μια ενθουσιώδης γιορτή. Η πληθώρα χορταρικών που μαζεύουν οι Αρβανίτες είναι απίθανη και, ακόμα κι αν οι περισσότεροι δεν μιλούν πια τη γλώσσα τους, ξέρουν καλά τα αρβανίτικα ονόματα των άγριων βρώσιμων χόρτων, που αγαπούν να τα κάνουν βραστά με λάδι και αλάτι. Στο βιβλίο του Γεωργίου Ι. Κώνστα, «Θέρος – Τρύγος – Πόλεμος», από τις εκδόσεις του Δήμου Καλυβίων Θορικού Αττικής, εκτός από τα γνωστά πικροράδικα, μάραθα, αγριοσκέσκουλα, αλιβάρβαρα, ζοχούς, βρούβες, πικροράδικα, ξυνίθρες, ρόκες, γαλατσίδες, αγριοσπάραγγα και καυκαλήθρες, διαβάζω για μια θαυμαστή ακόμη ποικιλία όπως: νένες (βλίτα), μαρουλιεμάλιτ’ (αγριομάρουλα του βουνού), πουρίκια (είδος άγριων σκόρδων), κραχπού- λισσες (χόρτα «πλάτη της κότας»), ραδικιεπράριτ’ (ραδίκια που βγαίνουν στα πουρνάρια), λιουλικούκια (παπαρούνες), μαρδίτσες (πολύ νόστιμο είδος αγριοράδικου), βραθάτσες (άγριο, νόστιμο χόρτο ενδημικό του Λαγονησίου), μπουκεμίελ (χόρτο που σημαίνει «ψωμί κι αλεύρι»), και ακόμα ούρδια, μερίσμες, κασέντρες, μπουκουλιέπουρα, κεσέτια, μπουκετσιάπιτ’, λαψάνες. Δεν είναι αξιοθαύμαστες αυτή η γνώση και η χρήση τόσων βρώσιμων άγριων χόρτων που φύονται τόσο κοντά στην Αθήνα;
Αντίστοιχη είναι η λατρεία τους για τα άγρια μανιτάρια, των οποίων επίσης έχουν σπουδαία γνώση, ιδιαίτερα οι μεγαλύτεροι σε ηλικία. «Οι κάτοικοι της Αττικής αγαπούσαν πολύ τα μανιτάρια και ιδιαίτερα τους λακτάριους (κουμαρομανίτες, μαζεμένοι στις ρίζες των κουμαριών της Πάρνηθας), τα μανιτάρια που οι Αρβανίτες τα λέμε μάρ’λιες. Αναγνωρίζονται και συλλέγονται εύκολα, χωρίς να απαιτούνται ειδικές γνώσεις», λέει η Αναστασία Κατάρα, Μενιδιάτισσα και άριστη γνώστρια των μανιταριών της περιοχής της Πάρνηθας. Το ελατόδασος της Πάρνηθας προμηθεύει και τις ελατίσιες λαγόφτες (τρικόλωμα), σπάνιας νοστιμιάς, ισάξιας με του κρέατος. Ο Υμηττός πάλι, σύμφωνα με τον Μεσογείτη συγγραφέα Γιώργο Χατζησωτηρίου, είναι γεμάτος τσουλήδες (μορχέλες), κοπρίτιλιες (αγαρικά), μπούκε-γκρίνια (λευκή τρούφα χωμένη στο χώμα κάτω από πεύκα). Υπάρχουν πολλοί, έμπειροι συλλέκτες στην Αττική, που τα μαζεύουν σε μεγάλες ποσότητες μετά τις πρώτες καλές βροχές του φθινοπώρου. Το αγαπημένο τους μαγείρεμα είναι τηγανητά σε λάδι, σκέτα ή με αυγά, ενώ φτιάχνουν με αυτά και μανιταρόπιτες.
