Μέλι, το κορυφαίο προϊόν της αττικής γης

Το φαινόμενο της μακροζωίας των Αθηναίων οφείλεται σε τέσσερις παράγοντες, μεταξύ των οποίων και το μέλι του Υμηττού», έγραφε ο Γερμανός περιηγητής Reinhold Lubenau στο βιβλίο του «Η Αθήνα του 1587». Επηρεασμένοι από τις αρχαίες αναφορές αλλά και εμπιστευόμενοι το γευστικό τους κριτήριο, Ευρωπαίοι περιηγητές, πρόξενοι και ταξιδιώτες μάς έχουν αφήσει ενθουσιώδεις κριτικές για το μέλι της Αττικής. Ο Γάλλος γενικός πρόξενος Louis-Auguste Felix de Beaujour, λόγου χάρη, γράφει το 1797 ότι «το μέλι της Αττικής είχε διατηρήσει την αρχαία του φήμη. Στα τέσσερα μοναστήρια του Υμηττού έτρεφαν τρεις χιλιάδες μελίσσια. Άλλα έξι χιλιάδες διακόσια μελίσσια έτρεφαν οι χωρικοί της Αττικής. Η απόδοση της κάθε κυψέλης ήταν 30 λίτρες μέλι και δύο κερί». Στη Διεθνή Έκθεση Παρισίων του 1855, η Αθήνα συμμετέχει με «20 οκάδες μέλι του Υμηττού, ένα μπουκάλι ελαιόλαδο, ξερά σύκα κι ένα σακί βελανίδια».

Περίπου τρεις αιώνες μετά τον Lubenau, ο αρχαιολόγος Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς στην «Ιστορία των Αθηνών» συμπληρώνει: «Το αρωματικότατον Υμήττιον μέλι ήτο ανέκαθεν περιζήτητον και ευπρόσδεκτον δώρον και αι κηρήθραι και ο εκ τούτων κηρός. Του μέλιτος εγένετο μεγίστη χρήσις εις τας τραπέζας, εξ αυτού δε κατασκευάζοντο τα σερ(μ)πέτια και άλλα ποικίλα πλακούντια». Ο Υμηττός, που κατά τον «Αναδρομάρη της Αττικής», Δημήτρη Καμπούρογλου, «χωρίζει την κοιλάδα του πνεύματος από την πεδιάδα του οινοπνεύματος», ήταν ανέκαθεν «ευβότανος» και «μελισσόβοτος». Πολλές ακόμα είναι οι αναφορές για το αττικό και το υμήττιο μέλι, που επιβεβαιώνουν την από αρχαιοτάτων χρόνων φήμη του.

Το Αττικό μέλι ήταν το μέτρο σύγκρισης

«Το μέλι της Αττικής θεωρείτο το κορυφαίο μέλι του γνωστού αρχαίου κόσμου», μας λέει ο Γιώργος Μαυροφρύδης, αρχαιολόγος ειδικευμένος στην αρχαία μελισσοκομία, υποψήφιος διδάκτορας στο Εργαστήριο Βιογεωγραφίας και Οικολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και μελισσοκόμος ο ίδιος. «Ήταν εξάλλου και το ακριβότερο. Στους ρωμαϊκούς χρόνους το παράγγελναν μόνον οι ζάπλουτοι, μάλιστα αναφέρεται ότι ένας απελεύθερος δούλος στη Ρώμη έφερε στους κήπους της βίλας του μέλισσες από την Αττική για να του φτιάχνουν μέλι», συμπληρώνει. Ο Στράβωνας στα «Γεωγραφικά» του αλλά και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος κάνουν ιδιαίτερη αναφορά στο μέλι της Αττικής ως «ακάπνιστο» και οι ειδικοί, όπως ο κ. Μαυροφρύδης, υποθέτουν ότι παραγόταν χωρίς χρήση καπνού και άρα δεν περιείχε τις πτητικές του ουσίες.

Αναφέρεται επίσης από καταγραφές του Μεσαίωνα ότι στο μέλι της Αττικής δεν πλησιάζουν μύγες – τόσο αγνό και καλό, που δεν βρίσκουν τίποτα ενδιαφέρον εκεί. Το πιο ενδιαφέρον όμως, όπως λέει ο κ. Μαυροφρύδης, είναι ότι «σε παπυρικά έγγραφα βρίσκονται αναφορές για το μέλι ως φάρμακο και γιατρός στην αρχαία Αίγυπτο συστήνει σε ασθενή με οφθαλμολογικό πρόβλημα να χρησιμοποιεί ένα πανάκριβο προϊόν εισαγωγής για να κάνει επάλειψη στα μάτια του: το αττικό μέλι. Ήταν λοιπόν προϊόν εξαγωγής των Αθηναίων, πασίγνωστο, ανακαλύπτονται παντού στην Αττική θραύσματα αρχαίων κυψελών και υπάρχει η άποψη, με την οποία συμφωνώ, ότι μέλι παραγόταν ακόμα και μέσα στην πόλη της Αθήνας, γιατί βρέθηκαν τόσο πολλές κυψέλες, που δεν δικαιολογούνται από χρήση μόνο σε εργαστήρια παραγωγής μελιού. Υπάρχει η υπόθεση μάλιστα ότι, τον καιρό που η Αθήνα πολιορκούνταν από τους Σπαρτιάτες και όλος ο πληθυσμός κλείστηκε στα τείχη, οι μελισσοκόμοι πήραν μαζί τους και τις κυψέλες τους. Τις έβαλαν στις ταράτσες των σπιτιών και υπήρχε ένα πλήθος μελισσών που πετούσε πάνω από τους ανθρώπους και τις δραστηριότητές τους, χωρίς να ενοχλούν ή να ενοχλούνται». Μάλιστα, μεταξύ 6ου και 7ου αιώνα π.Χ., ο Σόλωνας θέσπισε για πρώτη φορά στην ιστορία καταγεγραμμένη νομοθεσία που αφορούσε την άσκηση της μελισσοκομίας θέτοντας όρους σχετικά με την απόσταση των μελισσοκομείων μεταξύ τους, που έπρεπε να είναι τουλάχιστον 300 πόδια. «Τόσο ανεπτυγμένη ήταν λοιπόν η μελισσοκομία στην Αττική, τόσες χιλιάδες χρόνια πριν, ώστε νομοθετούνταν η άσκησή της», εξηγεί ο κ. Μαυροφρύδης.

Το μέλι της Αττικής ήταν το τοπ μέλι του αρχαίου κόσμου χάρη στη χλωρίδα της (θυμάρι, θρούμπι και άλλα φρύγανα) και στο κλίμα της. Αυτός ο συνδυασμός εδάφους, χλωρίδας και κλίματος δεν συναντάται αλλού, γι’ αυτό και μέλια από παρόμοιες περιοχές, όπως τα νησιά της Μεσογείου και του Αιγαίου, ήταν μεν άριστα αλλά χαρακτηρίζονταν «παρόμοια» του αττικού, χωρίς όμως να φτάνουν στο επίπεδό του. «Με άλλα λόγια, όλα τα άλλα ποιοτικά μέλια ήταν εφάμιλλά του, αλλά το μέτρο σύγκρισης ήταν ένα: το αττικό μέλι. Ήταν το μέλι αναφοράς», τονίζει ο κ. Μαυροφρύδης.

Υμηττός ο ευότανος

Ο Υμηττός είχε τη φήμη του πιο πλούσιου σε πανίδα και κυρίως χλωρίδα βουνού. Ο λόγιος Θεοδόσιος Ζυγομαλάς, τον 16ο αιώνα, γράφει για τον Υμηττό «βοτάνην πάσαν (ειπείν ιατρείας απάσης πρόξενον) εμπεριέχοντα, ον κήπον Αδώνιδος ονομάζω […]». Ο δε Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή, μαγεμένος από το βουνό, γράφει πως στον Υμηττό τα σπάρτα και τα βότανα δεν υπάρχουν πουθενά αλλού και μιλά για πιπέρι, ρωμαίικο ραβέντι, μάραθο, λάπαθο και βότανα που γιατρεύουν όλες τις αρρώστιες. Ακόμα πεύκα, κοκορετσιές, αγριλιές, κουμαριές, σκίνοι, βάτοι, πουρνάρια, φασκομηλιές, (α)λουμίνια, αφάνες, θυμάρια, θρούμπια, ρείκια, σπάρτα, ρίγανη, παλιούρια, κρόκοι, ίριδες, κυκλάμινα και πλήθος ακόμη από αγριολούλουδα. Φανταστείτε λοιπόν όλα αυτά σε υψόμετρο από τα 200 μέχρι και τα 1.000 μ. και με ένα σχεδόν μόνιμο βοριαδάκι να διατηρεί αρκούντως ξηρό τον αέρα!

Νομάδες μελισσοκόμοι

«Έως τη δεκαετία του 1930 στην Αττική ασκούσαν ανεπτυγμένη νομαδική μελισσοκομία με παραδοσιακές κυψέλες», μας λέει ο κ. Μαυροφρύδης. «Κάθε άνοιξη, οι κάτοικοι του Θριασίου, οι λεγόμενοι “Κουντουριώτες”, ξεκινούσαν με νοικιασμένες σούστες από τα χωριά τους όπως η Μάντρα και η Μαγούλα και, ακολουθώντας την ανθοφορία κυρίως του θυμαριού και ανθέων, λόγω διαφοράς υψομέτρου, διέσχιζαν το λεκανοπέδιο, πρώτα παραθαλάσσια, συνέχιζαν προς τα Τουρκοβούνια και κατέληγαν στην Πεντέλη και στην Πάρνηθα για να τρυγήσουν τελικά πεύκο και ρείκι. Έπειτα επέστρεφαν τα μελίσσια στα χωριά τους για να ξεχειμωνιάσουν. Η Αττική ήταν μεγάλο κέντρο της νομαδικής μελισσοκομίας».

Σήμερα στην Αττική δραστηριοποιούνται 4.500-5.000 επαγγελματίες, καταγεγραμμένοι μελισσοκόμοι (πάνω από τους μισούς στην Ανατολική Αττική), συν αρκετοί ερασιτέχνες, αλλά λόγω της εκτεταμένης οικιστικής ανάπτυξης η Αττική πλέον δεν μπορεί να δώσει μεγάλες παραγωγές μελιού. Έτσι, ναι μεν μεταφέρουν τα μελίσσια τους εντός νομού, αλλά κινούνται και εκτός, σε Εύβοια, Θάσο, Χαλκιδική, Πελοπόννησο. Οι κύριες ποικιλίες αττικού μελιού είναι το θυμαρίσιο (Υμηττός και Ανατολική Αττική) και το πευκόμελο (Πάρνηθα, Πεντέλη, Σούνιο). Βγαίνουν βέβαια και άλλα ιδιαίτερα μέλια, όπως κουμαριάς στην Πάρνηθα. Οι ποσότητες λοιπόν είναι μικρές, αλλά εκλεκτές.

Από τα πεύκα του Σουνίου στα παριζιάνικα κοκτέιλ

Ο Χάρης Θεοχάρης είναι μελισσοκόμος με έδρα την Κερατέα και τα μέλια του τα συσκευάζει με την επωνυμία «Πάνειον». Από το 2013, παράλληλα με την εργασία του ως εγκληματολόγος, ασχολείται επαγγελματικά με τη μελισσοκομία και μαγεύτηκε, όπως λέει, από την –σαφώς πιο υγιή– κοινωνία των μελισσών. Σήμερα βόσκει τα μελίσσια του στην Κερατέα και στη Μακρόνησο, για θυμαρόμελο και ανθόμελο, και στο πευκοδάσος του Εθνικού Δρυμού Σουνίου για πευκόμελο. Το τελευταίο μάλιστα, ένα μέλι με εκπληκτικό βάθος και επίγευση, το διαθέτει στο περίφημο μπαρ Little Red Door στο Παρίσι, για την παρασκευή των κοκτέιλ τους.

Στην Ανατολική Αττική εκτιμά δεόντως τα βότανα και κυρίως το θυμάρι. «Η Κερατέα, λόγου χάρη, έχει πολύ ιδιαίτερο κλίμα και δίνει εξαιρετικές αλλά σύντομες ανθοφορίες στα φρύγανα, όπως στο θυμάρι, γιατί είναι μέρος με πολύ ισχυρούς ανέμους που “καίνε” τα φυτά, με εξαίρεση τα παραθαλάσσια τμήματα, που τα δροσίζει η θάλασσα, όπως και στη Μακρόνησο», εξηγεί. «Από τον Δρυμό του Σουνίου το πευκόμελο είναι επίσης πολύ πλούσιο, γιατί, την εποχή που οι μέλισσες τρυγούν το μελίτωμα του δέντρου, τρυγούν και άνθη του Δρυμού. Η Αττική έχει πλουσιότατη αλλά άγνωστη σε πολλούς χλωρίδα, όπως ο Υμηττός. Τα Μεσόγεια όμως έχουν και κάτι ακόμα: τα αμπέλια. Οι μέλισσες τρυγούν τα άνθη του αμπελιού, που βγάζουν ένα πολύ ωραίο μέλι, στο οποίο μπορείς να ανιχνεύσεις τη γεύση του σταφυλιού. Μάλιστα, είναι καθαρό μέλι, γιατί οι ψεκασμοί στα αμπέλια δεν γίνονται την εποχή της ανθοφορίας», συμπληρώνει.

Τα μέλια του, τόσο αυτά που παράγει στην Αττική όσο και αυτά από τις μετακινήσεις του στην υπόλοιπη Στερεά και στα Καλάβρυτα, είναι παρθένα και αγνά και φέρουν στη συσκευασία τους όλες τις αναλύσεις από το χημείο του κράτους. Ο φετινός τρύγος πιστεύει ότι θα είναι εξαίρετος και πλούσιος. Στα βραχώδη λοφάκια της Κερατέας, ανασηκώνει ένα τελάρο σε μια από τις κυψέλες του και μας δείχνει με ενθουσιασμό τεράστιες πτυχώσεις της κηρήθρας. «Κοιτάξτε!» μας λέει με ένα πλατύ χαμόγελο. «Οι μέλισσες ξέρουν ότι θα έρθει άφθονο μέλι και μεγαλώνουν με αυτές τις πτυχώσεις τις κηρήθρες τους για να το χωρέσουν!»

Μελίσσια στις ταράτσες της Αθήνας ή, αλλιώς, αστική μελισσοκομία

Όταν τηλεφώνησα στον Βασίλη Παΐσιο, μελισσοκόμο με έδρα την Πεντέλη αλλά και μηχανικό αεροσκαφών στο επάγγελμα, για να μιλήσουμε για τα μέλια του, μόλις έβγαινε από το χημείο, όπου είχε παραδώσει αστικό μέλι από κυψέλες στα Πετράλωνα! Αναμένει τα αποτελέσματα για να δει κατά πόσο το μέλι που βγαίνει από τα αστικά μπαλκόνια και τις βεράντες της Αθήνας είναι επιβαρυμένο από την ατμόσφαιρα της πόλης. Αν τα αποτελέσματα είναι καλά, θα συνεχίσει την αστική μελισσοκομία και σκέφτεται να βγάλει μέλι από χαρουπιές, που αφθονούν στην πόλη, ένα μέλι πλούσιο σε ασβέστιο, ενώ βγάζει ήδη μέλι νεραντζιάς, από κυψέλες τοποθετημένες σε ταράτσες στο Αιγάλεω, στον Νέο Κόσμο και στη Γλυφάδα. Η πρακτική δεν είναι ασυνήθιστη: Στο Παρίσι πωλείται στους επισκέπτες ένα πανάκριβο μέλι από μελίσσια που βρίσκονται στην οροφή της Όπερας των Παρισίων, ενώ μετά την καταστροφή της Νοτρ Νταμ από πυρκαγιά θεωρήθηκε «θείο θαύμα» ότι σώθηκαν 200 μελίσσια, επίσης τοποθετημένα στα ψηλότερα σημεία του κτιρίου. Οι εργαστηριακές έρευνες δείχνουν πως από τον δεύτερο ή τρίτο όροφο ενός αστικού κτιρίου και πάνω ο αέρας είναι πολύ πιο καθαρός από ό,τι κοντά στο έδαφος της πόλης, και το μέλι είναι ιδιαίτερο και ασυνήθιστο εξαιτίας της τεράστιας ποικιλίας λουλουδιών και φυτών από κάθε γωνιά του πλανήτη που φυτεύουμε στις ζαρντινιέρες μας. «Το κλίμα της Αττικής είναι ιδανικό για τη χλωρίδα αυτή, αλλά στον νομό υπάρχει άλλο ένα σημαντικό στοιχείο, η αστική ανθοφορία», εξηγούν από κοινού ο Βασίλης Παΐσιος και ο Χάρης Θεοχάρης. «Στα σπίτια της Αθήνας ο κόσμος φυτεύει στα μπαλκόνια του μια τεράστια ποικιλία από λουλούδια και φυτά, από κάθε γωνιά του πλανήτη, και οι μέλισσες τα τρυγούν μια χαρά, χωρίς περιορισμούς».

Μήπως λοιπόν βρισκόμαστε μπροστά σε ένα νέο μέλι, το αστικό των Αθηνών; Είμαστε ακόμη στα πρώτα βήματα και αναμένουμε να ολοκληρωθούν οι εργαστηριακές έρευνες για να προχωρήσει το πείραμα. Ποιος ξέρει αν σε λίγα χρόνια το μέλι από τις φυτεμένες ταράτσες και τα μπαλκόνια δεν αποτελέσει μια εντελώς νέα ποικιλία;

Μέλι Ασφακας στη Βούλα;

Μέχρι να δοθεί μια σίγουρη επιστημονική απάντηση, ο Βασίλης Παΐσιος συνεχίζει να τρυγά το μέλι του από τις εξοχές της Αττικής. «Στο Δασκαλειό και στη Βούλα αφήνω τα μελίσσια την άνοιξη, για ανάπτυξη. Βγάζω θυμαρόμελο από το Πόρτο Εννιά και το Βγέθι, ανάμεσα στην Κερατέα και το Σούνιο. Τα ξεχειμωνιάζω στην Πεντέλη και στο Καπανδρίτι και για κάποιες άλλες ανθοφορίες βγαίνω εκτός Αττικής», περιγράφει. Ωστόσο, οι μελισσοκόμοι της αττικής υπαίθρου δεν περιορίζονται στα φημισμένα μέλια θυμαριού και πεύκου. Πειραματίζονται και με ασυνήθιστες ανθοφορίες. «Από το Δασκαλειό βγάζω μέλι ασφάκας. Είναι ένα μέλι που θα το έλεγα αριστοκρατικό, ένα “μέλι ουρανίσκου”, με απαλή και πολύ αρωματική επίγευση. Στη Βούλα επίσης βγάζω τον Οκτώβριο μέλι από αλμυρίκι». Στόχος του πάντως, όπως και των περισσότερων μελισσοκόμων στην Αττική, είναι οι αγορές του εξωτερικού. Εκεί το περίφημο «greek honey» χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης και πωλείται σε πολύ υψηλές τιμές, καθώς συνεχίζει να το ακολουθεί –και δικαιολογημένα– η πανάρχαια φήμη του ως του κορυφαίου μελιού.

Που τα βρίσκουμε:

Τα μέλια του Χάρη Θεοχάρη με την επωνυμία «Πάνειον» τα βρίσκουμε στο e-shop της ιστοσελίδας του, paneion.gr, σε επιλεγμένα καταστήματα στη Νότια και Ανατολική Αττική και από τον ίδιο τον παραγωγό, Τ/6934-44.88.61.
Το μέλι «Β. Παΐσιου Μελισσώνας» μπορούμε να το παραγγείλουμε απευθείας στον παραγωγό, Τ/: 6995-52.62.67